Ciechanowiec – gm., pow. Wysokie Mazowieckie. W XIII w. okolice Ciechanowca należały do Mazowsza, a od 1366 do Litwy. Osada na lewym brzegu Nurca była lokowana w końcu XIV w., a prawo miejskie nadał jej wielki książę litewski Witold przed 1429. Miasto powstało na drodze handlowej z ziem litewsko-ruskich na Mazowsze. Na pocz. XVI w. właściciel Ciechanowca Piotr Kiszka zbudował zamek (spalony w 1915), w 1520 w mieście powstała komora celna. W XVI w. wyodrębniły się dwa organizmy miejskie: lewobrzeżne Stare Miasto oraz prawobrzeżne Nowe Miasto. Odtąd funkcjonowały dwa miasta mające różnych właścicieli. W 1580 Stare Miasto miało 275 domów, a Nowe Miasto jedynie 58. Podczas najazdu szwedzkiego zamek Kiszków został zburzony, znacznych zniszczeń doznały oba miasta. W XVII w. zaczęli się tu osiedlać Żydzi. Pod koniec XVIII w. Stary Ciechanowiec był jednym z największych miast Podlasia – miał podłużny rynek otoczony zabudową, szpital, farę i cerkiew greckokatolicką, ok. ok. 300 domów, odbudowany zamek (stał się siedzibą Ossolińskich) i ogród botaniczny (założony przez botanika ks. Jana Krzysztofa Kluka, 1739-1796, od. 1770 miejscowego proboszcza). W 1807 został włączony do Rosji, a prawobrzeżny Nowy Ciechanowiec do Księstwa Warszawskiego (od 1815 Królestwa Polskiego). Wysokie cło ustanowione przez Rosję po upadku powstania listopadowego zahamowało eksport wyrobów włókienniczych z Królestwa Polskiego, dlatego z inicjatywy Ciecierskich, właścicieli Starego Miasta, powstało kilka manufaktur włókienniczych oraz kolonia niemieckich rzemieślników. W niedługim czasie ta część Ciechanowca przekształciła się w spory ośrodek przemysłowy, z działającymi kilkoma fabrykami i licznymi warsztatami rzemieślniczymi, w którym zaczęto wznosić murowane domy. Prawobrzeżny Ciechanowiec spadł do rangi ośrodka rolniczego i utracił prawa miejskie w 1870. Przed II wojną światową obydwa ośrodki połączono w jeden organizm miejski. Podczas eksterminacji Niemcy dokonali eksterminacji licznie mieszkających tu Żydów. Ośrodkiem rozplanowania lewobrzeżnego Ciechanowca jest wydłużony prostokątny rynek, a prawobrzeżnego – trójkątny plac (dawny rynek). Zachowało się sporo domów mieszkalnych z końca XIX i pocz. XX w.
Kościół parafialny pw. Trójcy Przenajświętszej. Parafia powstała przed 1429. Obecny kościół murowany zbudowano w latach 1732-1737, dzięki fundacji Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego, podskarbiego wielkiego koronnego. Był kilkakrotnie restaurowany. Jest orientowany, barokowy. Do nawy głównej przylegają rzędy połączonych niskich kaplic po bokach i półkoliście zamknięte prezbiterium z aneksami. Dwukondygnacyjną fasadę, z szerokimi występami muru przy wejściu, opinają pilastry toskańskie. Wieńczy ją fronton wyłamany, z kamienną rzeźbą św. Katarzyny w szczycie. Na kalenicy dachu nad nawą wznosi się barokowa sygnaturka. Nawę główną i prezbiterium przekrywają sklepienia kolebkowo-krzyżowe na zdwojonych gurtach, a kaplice sklepienie żaglaste. Wewnątrz znajdują się: późnobarokowy przestrzenny ołtarz główny sprzed 1777, barokowe ołtarze boczne z XVIII w., rokokowa ambona z ok. 1750, barokowa chrzcielnica z 2. ćw. XVIII w., obrazy z okresu od XVII do XIX w., m. in. ks. Jana Krzysztofa Kluka z 1848. Kościół otacza czworoboczne ogrodzenie z bramą, którego naroża zajmują dwie jednokondygnacyjne dzwonnice od frontu i dwie kostnice od tyłu, z lat 1737-1739.Na placu przykościelnym znajdują się klasycystyczny pomnik ks. Jana Krzysztofa Kluka z 1847 dłuta Jakuba Tatarkiewicza i neogotycka figura św. Floriana z 1849. W pobliżu kościoła stoi murowana plebania z 1887.
Cerkiew parafialna pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, prawosławna (ul. Mickiewicza 32). Była wzniesiona w 1875 na miejscu istniejącej wcześniej cerkwi unickiej. Jest murowana, wzniesiona na planie kwadratu, z absydą przylegającą od zachodu i prostokątnym przedsionkiem od wschodu, nad którym wznosi się ośmioboczna wieża-dzwonnica. Czterospadowy dach nad korpusem wieńczy cebulasta kopułka.
Kaplica grobowa Szczuków, cmentarna (ul. Sienkiewicza). Była wzniesiona ok. 1842 z inicjatywy Artura Ignacego Szczuki. Jest klasycystyczna, murowana, na planie krzyża greckiego, z kryptą. Elewacje opinają uproszczone pilastry i wieńczą trójkątne szczyty.
Dawna synagoga (ul. Mostowa 6). Została zbudowana w końcu XIX w. Murowana, wzniesiona na planie prostokąta. Po 1945 była wykorzystywana jako magazyn. [Obecnie odrestaurowana służy jako budynek Ciechanowieckiego Ośrodka Kultury i Sportu]
Budynek szpitala (pl. ks. Kluka 4). Ufundowała go Teresa z Lanckorońskich Ossolińska, starościna nurska, właścicielka lewobrzeżnej części miasta, dla Sióstr Miłosierdzia (szarytek). Został wzniesiony w latach 1785-1788. W 1809 i 1827 był uszkadzany przez pożary. Władze carskie skasowały szpital w 1842, a zakonnice opuściły miasto w 1864. Budynek został ponownie spalony w 1915, po odbudowie w 1925 mieścił magistrat. Po zniszczeniu po II wojnie światowej odrestaurowany (z przekształceniem wnętrz) w latach 1954-1960. Mieści szpital. Jest murowany o charakterze klasycystycznym, czworoboczny, dwupiętrowy, o dziewięciu osiach. Przy elewacji wschodniej stoi klasycystyczna brama wjazdowa.
Dawny zespół pałacowo-parkowy (ul. Pałacowa 5), położony na prawym brzegu Nurca. W pałacu mieści się Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka. W parku pałacowym powstał skansen wiejskiego budownictwa drewnianego Podlasia i pogranicza mazowieckiego (Dział Budownictwa Ludowego). Znajdują się tu m. in.: dwór myśliwski z 1858 z Siemion, chata dworkowa z ok. 1840 z Zaręb k. Siemiatycz, rozmaite typy chałup wiejskich, budynków gospodarczych, w tym lamusy z Rudy Mazowieckiej i Rudki, wzniesione w 2. poł. XVIII w., spichlerz z XVIII w. z Olszy k. Dąbrowy Białostockiej:
– pałac. Istniejący dwór od poł. XV w. stanowił ośrodek prawobrzeżnej części dóbr ciechanowieckich. Obecny pałac zbudowano ok. 1875 dla rodziny Starzeńskich wg proj. Juliana Ankiewicza. Spalony w 1941, został odbudowany w latach 1966-1969 z adaptacją na cele muzealne. jest neorenesansowy, wzniesiony na planie zbliżonym do litery „E”, o asymetrycznej bryle. Część środkowa, z obustronnym ryzalitem, i południowa są piętrowe, pozostałe części zaś parterowe,
– oficyna. Była zbudowana zapewne ok. 1860. Jest murowana, nawiązująca stylistycznie do neorenesansowej willi toskańskiej, o nieregularnej bryle, parterowa z niskim mezaninem (półpiętrem) oraz piętrowym ryzalitem w północno-wschodnim narożniku. Przylegający do niej dziedziniec otacza wysoki otynkowany mur podzielony wnękami, z cylindrycznymi basztami w narożnikach,
– stajnia i wozownia. Zostały wzniesione w 1866. Usytuowane są po bokach bramy wjazdowej do zespołu. Stajnia jest zbudowana na rzucie podkowy, a wozownia, parterowa z mieszkalnym poddaszem, na rzucie prostokąta,
– młyn wodny. Był zbudowany w 2. poł. XIX w. Jest drewniany, z piętrową częścią mieszkalną.
—————————————————————–
Jacek Żabicki, „Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia”, Warszawa 2010.